Osmanlı ve Türkiye’deki 200 Yıllık Kitab-ı Mukaddes Şirketler Geleneği

ANADOLU KÖYLERİNİ DOLAŞAN VE KARAMANLICA KİTAB-I MUKKADDES SATAN GRAYADDİS

Değerli araştırmacı Buğra Poyraz, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi’nin 7. Cildinin 13 sayısında “Kitab-ı Mukaddes Şirketlerinin Faaliyetlerine Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Kronolojik Bir Bakış” başlıklı makalesini okuyucuya sunmuştur. Bu değerli çalışmada, İngiliz ve Ecnebi Kitab-ı Mukaddes Şirketi ile Amerikan Kitab-ı Şirketi’nin Osmanlı’daki kuruluşu, faaliyetleri, hizmet verdikleri bölgeler ve diller hakkında bilgi, şirketlerin kuruluşundan 20. yüzyılın ortalarına kadar şirketlerin tarihsel durumu öz bir halde okuyucuya sunulmaktadır.

1804 yılında İngiltere’de British and Forign Bible Society’nin Pastör Charles tarafından kurulmasından sonra 1818 yılında İzmir’de İngiliz ve Ecnebi Kitab-ı Mukaddes Şirketi, 1820 yılında ise Amerikan Kitab-ı Mıkaddes şirketi faaliyetlerine başlamıştır. İki şirkette kısa süre içerisinde halk dilinde kutsal kitaplara ihtiyaç olduğuna karar vermiş ve İngiliz ve Ecnebi Kitab-ı Mukaddes Şirketi Rum lisanına yönelirken Amerikan Kitab-ı Mukaddes Şirketi ağırlıklı olarak Ermeni lisanına yönelmiştir.

OSMANLI DEVLETİ’NDE KİTAB-I MUKKADDES ŞİRKETLERİNİN ADLANDIRILMASI

İNCİL ŞİRKETİ

İNCİL CEMİYETİ

AMERİKA İNCİL ŞİRKETİ

AMERİKA KÜTÜB-İ DİNİYE ŞİRKETİ

İNGİLTERE İNCİL CEMİYETİ

İNGİLTERE VE ECNEBİ İNCİL CEMİYETİ

ŞİRKET-İ İSEVVİYE-İ İNCİLLİYYE

DERSAADET İNCİL CEMİYETİ

19. YY. SONLARINDA BİR SEYYAR KİTAB-I MUKADDES SATICISI ÇANTASININ ÜZERİNDE ERMENİ HARFLERİ İLE TÜRKÇE "KİTAB-I MUKADDES" YAZMAKTADIR

İngiliz ve Ecnebi Kitab-ı Mukaddes Şirketi 1818 yılında Levant Şirketi’nden Rahip Charles Williamson tarafından İzmir’deki Ortodoks Metropoliti v e Rum cemaatinin desteğini alarak faaliyete geçmiştir. Hem 1920 yılında Williamson’ın ölümü hem de Yunan Bağımsızlık Savaşı/Yunan Bağımsızlık İsyanı İzmir’de olumsuzluklara sebep vermiş ve burada zarar gören şirket bu süreçte faaliyetlerini durdurmak zorunda kalmıştır.

İzmir’de faaliyetlerde bulunan başka bir kuruluş olan London Society for Promating Chirstianity among the Jews/Yahudilerin Arasında Hristiyanlığı Tanıtma Cemiyeti 1829’da İzmir’de faaliyet göstermeye başlamıştır.

Yahudilerin Arasında Hristiyanlığı Tanıtma Faaliyetleri
1827 öncesi	Josef Wollf	İzmir’de vaazlar vererek çalışmaların öncüsü olmuştur.
1827	Rev. W. B. Lewis	Cemiyet tarafından ilk görevlendirilen kişi
1829		Yahudilerin Arasında Hristiyanlığı Tanıtma Cemiyeti’nin İzmir’de faaliyetlere başlaması
	John Cohen	İstanbullu Yahudi bir Hristiyan(Dilbilimci), Lewis’den sonra göreve geçiyor.
1860	Rev. J. B. Goldberg
1870	J. M. Eppstein
1880	H.L. Bruhl Casistan
1886	J. Muhlenbruch
1894	Abram Levi	Yahudi Hristiyan Cemiyetini kurar.

Yahudiler Arasında Hristiyanlığı Tanıtma Cemiyeti faaliyetleri sürdürürken İngiliz ve Ecnebi Kitab-ı Mukaddes Şirketi’nden yetkilerin 1852 ile 1856 tarihleri arasından İzmir’de ikamet ederek faaliyet gösterdikleri gözüküyor. 1856 yılında İşkoçya Kilisesi yetkilileri İzmir’e geldiğinde buradaki faaliyetleri yürütmesi için onlara bırakıyorlar.

1846 yılında Alexander Thomson’ın Yahudiler arasında Hristiyanlığı yaymak için İstanbul’a geldiği, 1860 yılında ise İngiliz ve Ecnebi Kitab-ı Mukaddes Şirketi müdürlüğüne getirildiğini görüyoruz. Thomson’un dikkat çeken faaliyetlerinden birisi Yeni Ahit’i Yahudi İspanyolcasına tercüme etmesi ve müdürlüğü zamanında Konstandin Kristoforidhi’ye Yeni Ahit’i Grey ve Tosk Arnavut lehçelerine çevirtmesidir.

1820 yılında Osmanlı topraklarında faaliyete geçen Amerika Kitab-ı Mukaddes Şirketi, Rev. Pliny Fisk ve Rev. Levi Parsons isimli American Board çalışanları ile başlamıştır. 1822 yılında daha güvenceli olması için matbaayı Malta’da kurarlar ve matbaa kurma faaliyetleri İzmir, Beyrut, İstanbul ve Antep’de devam eder. İlk olarak Ermenice ve Ermeni harfli Türkçe baskılar gerçekleştirirler.

AMERİKA KİTAB-I MUKADDES ŞİRKETİ MÜDÜRLERİ
1836-1854	Rev. Simeon H. Calhoun
1854-1856	Rev. Chester Newwll Righter
1856-1888	Rev. Dr. Isaac G. Bliss
1888-1916	Rev. Marcellus Bowen
1916-1920	4 yıl yönetici atanmayan şirketi Dr. W.W.Peet idare eder.
1920-?	Rev. Arthur C. Ryon

17 dile kutsal metin tercümesi yapılır ve bunların başlıcaları Süryanice, Farsça, Arnavutça, Almanca, İtalyanca, İngilizce, Fransızca gibi dillerdir.

İSTANBUL OFİSİ TARAFINDAN YÖNETİLEN DİĞER OFİSLERİN BULUNDUĞU BÖLGELER
Suriye	Anadolu	Trakya	Bulgaristan	Arnavutluk	Mısır	İran	Sudan

1815 yılında Rus Kitab-ı Mukaddes Şirketi’nin Eski Ermenice Kitab-ı Mukaddes ve 1822 yılında Ermeni harfli Türkçe Kitab-ı Mukaddes Şirketi çevirisi yaptırdığı görülmektedir. 1823 yılında ise İngiliz ve Ecnebi Kitab-ı Mukaddes Şirketi modern ve konuşma dilinde Ermenice Kitab-ı Mukaddes çeviriş yaptırır. 1853 yılında Lübnan Kitab-ı Mukaddes Şirketi tarafından Kitab-ı Mukaddes Batı Ermenicesine çevirtilir. Ermeni harfli Türkçe Kitab-ı Mukaddes ise Rev. William Goodel tarafından yapılmıştır. 1909 yılındaki bir rapora göre Kitab-ı Mukaddes’in Türkçe, Yunanca, Ermenice, Bulgarca, Arnavutça, Arapça, Sırpça, Romence ve Yahudi İspanyolca dillerine çevrildiğini öğreniyoruz.

1907 yılında imparatorluk topraklarında 62000 Kitab-ı Mukaddes(25000 Bulgarca), 1915 yılında İngiliz ve Ecnebi Kitab-ı Mukaddes Şirketi tarafından 95000 Kitab-ı Mukaddes ve Yeni Antlaşma satıldığı, 1918 yılında ise satışlarda %80 oranında artış gerçekleştiği Poyraz’ın makalesinde aktarılır. Türkiye Cumhuriyeti’nde Latin temelli alfabeye geçilmesi ile Emsal-ı Süleyman ve Süleyman’ın Özdeyişi bölümünün İngiliz ve Ecnebi Kitab-ı Mukaddes Şirketi tarafından eski ve yeni alfabe olarak basıldığı görülür. 1925 ile 1955 yılında Kitab-ı Mukaddes Şirketi müdürlüğünü yapan Lyman MacCallum’un Süleyman Çelebi’nin Mevlid-i Şerif’in İngilizce çevirisini yapmış olması dikkat çekicidir. Poyraz son olarak 1955 yılında Paul Herman Nilson’ın şirket müdürü olduğu bilgisini veriyor.

1937 yılında İngiliz ve Ecnebi Kitab-ı Mukaddes Şirketi ile Amerika Kitab-ı Mukaddes Şirketi iki kuruluş tek bir ofiste çalışmak için anlaşırlar. İki şirketinde tüzel kişilikleri devam etse de Kitab-ı Mukaddes Şirketileri olarak, Osmanlı’da daha az olmakla beraber birçok kez kısıtlamalara maruz kalsalar da(2000’den sonra kısıtlamalar kaldırılmış) günümüzde faaliyetlerine devam etmekte ve 200 yıllık bir geleneğin takipçileri olmaya devam etmektedirler.

Yukarıdaki bilgiler Türkiye’de Hristiyanlık Tarihi çalışmaları ile ön plana çıkan Buğra Poyraz’ın “Kitab’ı Mukaddes Şirketlerinin Faaliyetlerine Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Kronolojik Bir Bakış” isimli makalesinden aktarılmıştır. 40 sayfaya yakın olan makalede konu hakkında daha derinlemesine bilgi yer almaktadır.