 |
| Ahameniş(Pers) İmparatorluğu Toprakları ve Kral Yolu |
Pers adı Ahameniş dilinde “Parsa” kelimesine dayanmaktadır ve Yunanca da “Persis(Περσίς)” olarak kullanılır. Ahameniş (Akhamenit) ise Darius’un atası olarak selamladığı “Ahamenes” isminden gelmektedir. Ahameniş kavramını Kyros’un kurduğu (M.Ö. 550) ve Makedonya İmparatoru İskender’in yıktığı (M.Ö. 330) İran İmparatorluğu için kullanacağız. İran ismi ise Orta Farsça “Eran” kelimesinden gelir ve “Eran-şehr” olarak, İranların ülkesi ve imparatorluğu anlamında kullanılır.
Kyros Silindiri’nden Büyük Kyros (Kurus-Κῡρος) öncesi kralların Anşan’da iktidarda oldukları bilinmektedir. Teispes(650-620), I. Kyros(620-590), I. Kambyses(590-559) isimlerinin “Anşan Kralı” unvanını kullandıkları bilinmektedir ve Persopolis tabletlerinde ve mühürlerinde “Teispas oğlu, Anşanlı Kyros’a” şeklinde yazılar görülmektedir. Anşan’ın Susa gibi M.Ö. 3 binden önce kurulduğu ve kimi zaman Elam yönetimi altında yer aldığı bilinmektedir. Anşan’ın M.Ö. 12. yüzyılda çöktüğü, M.Ö. 9 ile 7. yüzyıllar arasında yerleşim görmediği ve ancak M.Ö. 7. yüzyıldan sonra yerleşim gördüğü anlaşılmaktadır. Demek ki İran grupları da bu dönemde bölgede etkin olabilmişlerdir. Elam halkı ile uyum içinde yaşayarak, bölge siyasetine ayak uydurdukları varsayılabilir. “Anşan Kralı” unvanını kullanmaları bunu doğrulamaktadır. Medler’in Anşan’ı egemenlik altında tutmuş olmaları ancak Babil’le ittifak halinde Assur’u yıktıkları dönemler içinde mümkün gözükmekle beraber kesin olarak söylenemez. Kyros’un birleşik bir Med gücü ile karşılaşmadığını, farklı Med grupları ile karşılaştığını düşünmek daha doğru olabilir.
 |
| Elam, Susa ve Anşan |
 |
| I Kyros'un Mezarı |
Ahameniş İmparatorluğu’nu, Kyros, Anşan’dan harekete geçip, Med gruplarını (M.Ö. 550 c.), Lidya Devleti’ne (M.Ö. 547-46 c.) kadar Anadolu’yu ve ardından Babil’i (M.Ö. 539) ele geçirerek Mezopotamya hâkimiyetini de sağlayarak, bölgede kurdu; başkentini ise Pasargad’da kurdu. Bu aşamadan sonra Kyros’un dikkatini İran’ın doğusuna ve Orta Asya’ya çevirdiği görülmektedir. Afganistan’ın büyük bölümü ve Orta Asya’nın güneyini(Tacikistan ve Türkmenistan) ele geçirdi. Daha Kyros Silindiri’nin kaleme alındığı zamanda “evrenin kralı,” “kudretli kral,” “Babil’in kralı,” “Sümer ve Akad kralı,” “dört bucağın kralı,” unvanlarını kullanmaya başladığı görülmektedir. M.Ö. 530 tarihine gelindiğinde Orta Asya’da bir savaşta, II. Kyros, Büyük Kyros öldü. Babilce olarak, Babil tapınağı rahiplerince yazılmış olan Kyros Silindiri’nde, Kyros’tan tanrı Marduk’un yol gösterdiği kişi olarak olumlu bir anlatım vardır.
 |
| Kyros Silindiri |
Bu metin bir yandan Babil’deki bazı grupların görüşlerini yansıtırken, diğer yandan Kyros’un diktesi ile yazıldığı için gerçeği yansıtmadığını da savunanlar var. Fakat Yunan kaynakları ve Eski Ahit’in Kyros algısı ile beraber bakıldığında metnin Kyros’a iyi bir hükümdar olarak baktığını kabul etmek daha doğru olur. Eski Ahit'te Koreş olarak anılan Kyros'a, “Göklerin Tanrısı Rab”ın bütün krallığı verdiği iddia edilir. Ksenophon kendi kendine halkların başkalarının egemenliği altında olduğunu düşünür ve merceğini Büyük Kyros üzerine çevirir. İnsanların kendi üzerlerinde egemenlik kuranlara karşı güçlü bir karşıt olacakları fikrini Kyros incelemesi sonrasında değiştirdiğini söylemektedir ve Kyros’u ideal kral olarak sunar:
“Kyros adı verilen Pers’in koyduğu kanunlarla insanlarını, kentlerini, halklarını nasıl yönettiğini gördüğümde düşüncelerim değişti. Bu sayede insanlar üzerinde egemenlik kurmanın hiç de sanıldığı kadar zor bir şey olmadığını anladım. Ancak tabi ki bunu aklı olan bir insan gerçekleştirebilirdi.”Ksenophon, Kyros’un Eğitimi(Kyrou Paideia)
Ayrıca son Babil hükümdarı Nabonidos zamanında Harran’da Sin Tapınağı’nın yapımı için olan çivi yazılı metinde Kyros’u Marduk’un harekete geçirdiğine gönderme yapılır:
“[Gerçekti, üçüncü yılına[M.Ö. 553] geldiği zaman, Marduk, Anşan kralı Kyros’u ona karşı sürdü, kendi genç hizmetçisini(ardu); Kyros, küçük ordusuyla Umman-Manda’nın(Med kralının) büyük ordusunu dağıttı ve Med kralı, Astyages’i ele geçirdi ve kendi ülkesinde onu esir etti.” Bunun dışında Astyages’in ele geçirilmesinden Nabonidos kroniği metninde de bahsedilir.
 |
| Babil Hükümdarı Nabonidus Silindiri |
Eski Ahit'te(Tevrat'ta):
“Koreş için, ‘O çobanımdır, Her istediğimi yerine getirecek’, Yeruşalim için, ’Yeniden kurulacak’, Tapınak için, ‘Temeli atılacak’ diyen RAB benim.’ RAB meshettiği kişiye, Sağ elinden tuttuğu Koreş'e sesleniyor. Uluslara onun önünde baş eğdirecek, Kralları silahsızlandıracakfö, Bir daha kapanmayacak kapılar açacak. Ona şöyle diyor: ‘Senin önün sıra gidip Dağları düzleyecek, Tunç kapıları kırıp Demir sürgülerini parçalayacağım. Seni adınla çağıranın Ben RAB, İsrail'in Tanrısı olduğumu anlayasın diye Karanlıkta kalmış hazineleri, Gizli yerlerde saklı zenginlikleri sana vereceğim. Sen beni tanımadığın halde Kulum Yakup soyu ve seçtiğim İsrail uğruna Seni adınla çağırıp onurlu bir unvan vereceğim. RAB benim, başkası yok, Benden başka Tanrı yok. Beni tanımadığın halde seni güçlü kılacağım.”Yeşaya, 44: 28; Yeşaya, 45: 1-5.
 |
| II Kyros, Büyük Kyros'un Mezarı |
Yasin Çetin, Mezopotamya ve İran Mitolojilerinde Tanrı Anlayışı, Konya 2019, s. 17-19.
***
EK:
"Babil'i zapt ettikten sonra uyruklarına inanç hürriyeti tanıyan, kendi ana dillerini konuşup yazmalarını devletin teminatlarından sayan, herkesin hür doğduğunu, yasalar önünde eşit sayıldığını [İran hükümdarı] Kyros, M.Ö. 6. yüzyılda silindirlere kaydettirerek, İnsan Hakları Beyannamesi'nden binlerce yıl önce Batı Uygarlık modelince benimsenecek birikimin temellerini atmıştır." (Tekoğlu, 2015, s. 54)
Kaynak, Recai Tekoğlu, "Eskiçağ Tarihi", Tarih İçin Metodoloji, Ed. Ahmet Şimşek, Pegem, Ankara 2015, 51-53.
***
 |
| DESTEK OL |
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder