AHAMENİŞ(PERS) KASELERİ VE DASKYLEİON ÖRNEĞİ

Karaburun Antalya Pers Tümülüsü’nün Duvar Çizimleri; Amedi, s. 316

M.Ö. 6. yüzyılın ortasında, İran'da Anşan isimli kentte, Kyros tahta geçti; Herodotos bu olayı büyük bir mit halinde anlatmaktadır. Herodotos'da Kyros'un Med liderinin torunu olduğu ve Med liderinin rüyasına dayanarak, müneccimler bir gün dedesinin tahtına oturacağını öngörürler. Bu kehanet üzerine Med lideri torununun ölmesini ister ve birini görevlendirir. Görevli çocuğa kıyamaz, öldürmesi için bir çobana verir, çocuk yaşar ve zamanı gelince Med liderliğini dedesinden alır. Bu hikaye, Kyros tarafından uydurulmuş ya da Med halklarının kendisini İran Devleti içinde önemli görmek için ortaya attıkları bir iddia da olabilir. "Tarihi babası" ise bu hoş hikayeyi duyar ve bizler için kayıt altına alır. Kyros uydurmuş olabilir çünkü Kyros Silindiri'nde benzer bir amaç vardır; Babil'i ele geçirdikten sonra Babil rahiplerince yazılan bu metin de Kyros, Tanrı Marduk'un yolunu açtığı kişi olarak sunulur. "Zalim" Babil hükümdarından Babil'i, Tanrı Marduk'un yardımıyla kurtarır. Bu hikayeyi, Kitab-ı Mukaddes'de İsrail'in tanrısının Kyros'un yolunu açtığı şeklinde okuruz. Kyros'un Med topraklarından sonra, Medler ile 585 yılında savaştığını bildiğimiz Lydia üzerine yürümüştür. Batı Anadolu'da hakim olan Lydia topraklarını ve Sardes'i M.Ö. 6. yüzyılın ortasını bir on yıl geçtikten sonra ele geçirmiş ve M.Ö. 539 tarihinde Babil surlarını aşmıştır. Anşanlı Kyros'un imparatorluğu böylece meydana gelir. Makedonyalı İskender, İran sınırında görülene kadar da imparatorluk varlığını devam ettirir. 

Ahameniş İmparatorluğu(Pers-M.Ö. 550-330), Batı'da Trakya'dan Güney Afganistan ve Kuzey Hindistan'ı içine alan, Afrika'da Libya'yı içine alan ve Kuzey'de Kafkasya'yı içine alan topraklar da hüküm sürmüştür. Bu toprakları yönetmek için satraplık sistemini geliştirmiş ve satraplar aracılığıyla bu topraklardaki resmi ve askeri işleri gerçekleştirmişlerdir. Ksenophon'un Anabasis eserinde Genç Kyros'un Ahameniş hükümdarı olan abisi Artakserkses'e karşı hükumeti ele geçirme seferi anlatılır. Bu sefer başarısız olmuş ve Sardes satrapı olan Genç Kyros hayatını kaybetmiştir. Anadolu'daki en önemli satraplık olan Sardes, Hellenistik ve Roma döneminde de önemli bir kent olmayı devam ettirmiştir. bu yüzden Ahameniş arkeolojisi için Daskyleion kadar verimli değildir. Şimdi Sardes'de Ahameniş Dönemi mezar tiplerine bakacağız: "1. Tümülüsler, 2. Piramid Mezar, 3. Mozole, 4. Lahitler"(Abedi, s. 311)

Tümülüs Altın Elbise Folyoları ve Mücevherleri, Ahameniş(Pers) Dönemi

Lydia dönemi tümülüs tipleri, Ahameniş Dönemi'nde de kullanılmaya devam etmiştir. Ahameniş dönemi, önceki veya Hellenistik ve Roma dönemindeki tümülüslerden ayırmak için, ateş izlerine, Ahameniş altın veya gümüş eserlerine ve Ahameniş sikkelerine bakılmaktadır.(Abedi, s. 311-312)

Sardes Akropolis'ine çok uzak olmayan bir mevkide piramit mezar tipi ortaya çıkmıştır, Ahameniş mezarları(özellikle Kyros ve Foça mezarları) ile karşılaştırıldığında, bu mezarın Ahameniş Dönemine ait olabileceği düşünülmektedir. Abedi'nin değerlendirmesi şöyledir:

Piramid Mezar’ın tarihlendirilmesi imkansız gözükmekteydi. Mezarı oluşturan çevresinde bulunan boşluklar ve ince işlenmiş taş blokların yapımın kalitesi, AcN nolu sur, LA 1 nolu altar, MMS yapısı ve Bin Tepe’deki oda mezarlarını hatırlatmaktadır. Piramid Mezar’ın bloklarının birbirlerine bağlanmaması, Akhaemenid Dönemi’ne dayanan Daskyleion ve Pasargadae’deki anıtlara benzetilebilmektedir. Ayrıca binanın yapısı, mimari özelliklerine göre Talle-Takht’ta bulunan A ve B merdivenlere benzemektedir.
Söz edilen mezardan daha fazla Kyros mezarına benzeyen başka rekonstrüksiyonlar da çizilmiştir. Anadolu’da bulunan bu şekilde yapılan mezarlar sadece Sardeis’te değil, Antik Phokaia’ya yakın olan Pers Mezar Anıtı’nda da görülmektedir. Bu mezar, bir ateş altarı ve bir sürü su kanallarını barındırdığından dolayı, Anadolu’daki Persler’in dini törenleri ile ilgili de bilgi verdiği düşünülmektedir. (Abedi, s. 313)

Ahameniş(Pers) Satrap Mezarı, Foça/İZMİR

AHAMENİŞ(PERS) KASELERİ VE DASKYLEİON ÖRNEĞİ

Anşanlı II. Kyros'un Mezarı, Pasargad/İRAN; Abedi, s.314

Mozole yani tapınak-mezar geçmeden önce Ahameniş Dönemi lahit mezarlardan söz edelim. Lahit mezarların çoğu Sardes Nekropolis'nden ele geçmiştir. Sardes'deki kaya mezar içerisinde, lahit lahitin iç kısmında ise seramik parçası, altın ve kafatası sivri bir cisimle delinmiş bir iskelet bulunmuştur. Mezar M.Ö. 500 ile 480 arasında tarihlendirilmektedir. Ve benzer lahitler ele geçmektedir, bazılarının Ahameniş mi yoksa Hellenistik Döneme mi ait olduğu kesin değildir. (Amedi, s. 316)

Sardes Mozole Alınlığı, Ahameniş Dönemi; Amedi, s. 316

Son olarak tapınak-mezar türü ise alınlığından dolayı Ahameniş Dönemi'ne(M.Ö. 430-420) tarihlendirilmiştir. Alınlığın kabartması hakkında Amedi şunları söylemektedir:

Sözü geçen kabartmanın ortasında sakallı bir erkeğin ziyafeti görülmektedir. Sakallı erkek bir kline üstüne uzanıp sol elini yastık üzerine koyup sağ eli ile bir rhytonu kaldırmaktadır. Onun solunda üç kadın otururken, sağında bir hizmetçi erkeğe bir tabak getirmektedir. Onun yanında ise daha küçük bir hizmetçi bir dolu masa yanında durmaktadır. Sahne, konu açısından daha çok Persepolis’te bulunan silindir mühürlerinin çizimlerine benzemektedir ve sakallı erkeğin uzanmış hali, Karaburun Antalya’daki Pers tümülüsünün duvar çizimlerinde gösterilen Persli soyluyu hatırlatmaktadır. (Amedi, s. 315)

Karia ve Lykia mozele geleneği ile benzer olduğu anlaşılmaktadır. Mozele yapısında Ahameniş geleneği ile Anadolu mimari geleneği iç içe geçmiştir. Mezarın Ahameniş Satrap mezarı ve yerel yöneticilerin mezarı olduğu düşünülmektedir. (Amedi, s. 315)

Karaburun Duvar Resimleri, Ahameniş/Pers; Antalya

Persepolis Surunda bulunan silindir mührünün izi; Amedi, s. 316

Amedi makalesinin sonucunda, Ahameniş Dönemi Sardes mezarları için şu değerlendirmeyi yapar:

Siyasi ve dini bakımıdan Lydia Krallığı’nın yöntemini devam eden Akhaemenid İmparatorluğu döneminde, tümülüs bilinen mezar tipleri aynı mezarlıkta devam edilirken, yeni özgün mezar biçimleri, Nekropolis yerinde, Akropolis’te inşa edilmiştir. Bu Akhaemenid İmparatorluğu’nun ölü gömme geleneklerine bakışını göstermektedir. Bir yandan önceki devletin izlerini takip etmek ve bir yandan yeni devrimci kültürel siyasetleri uygulamak, her şeyden önce, Akhaemenid İmparatorluğu’nun genel siyaset yöntemini yansıtmaktadır. Görüldüğü gibi, Sardeis’in Akhaemenid Dönemi’ne dayanan özgün mezar tipleri, resmi bir Pers görünüme sahiptir.(Amedi, s. 319)

Kaynak: Farzad Abedi, "Sardeis Mezar Tipleri", Amisos, 3/5, 305-321.