AFGANİSTAN TARİHİ(1838-1887)

Afganistan bölgesi Eskiçağ'dan itibaren tarihi belgelerde yer almaya başlayan bir bölgedir(Ahameniş İmparatorluğu Dönemi-M.Ö. 550-330- ve Hellenistik Dönem-M.Ö. 330-30-). Burada anlatıma 18. yüzyıldan başlayacağız. Muhakkak bu dönemden öncede tarihsel önemi olan bir bölgedir. 1752-1763 Yedi Yıl Savaşları sonucunda, Fransa'nın hakimiyetinde bulunan Hindistan toprakları İngiltere'nin hakimiyetine geçti. Bu sırada Rusya ise Afganistan'a kadar olan topraklara ilerlemişti, İngiltere Rusya'nın önünü kesmek için Afganistan toprakları üzerinde etkin olmak için harekete geçti.

Afganistan Ahmet Şah Dürrani(1742-1792) zamanında birliği sağlamış ve Hindistan için bir tehdit oluşturmuştu. İngiltere bu tehdide karşı da teyakkuzdaydı. Fransa ve Rusya ise Hindistan'dan İngiltere atmak için anlaşmaya varmışlardı; ama Fransa'nın anlaşmaya uymayarak Rusya'ya savaş açması ile bu plan uygulamaya geçmedi. 1813 tarihinden itibaren Rusya'nın harekete geçmesi üzerine, İngiltere Rusya'ya karşı İran'ı destekledi(1814 İngiltere-İran Dostluk Anlaşması). Fakat Rusya-İran mücadelelerinden Rusya galibiyet ile ayrıldı. Rusya, 1833 yılında İran'ın Afganistan'ın Herat bölgesine saldırmasını sağladı. İngiltere, Afganistan'ı Hindistan ile Rusya arasında tampon bölgesi olarak görüyordu. Bu konumun değişmesinden memnun olmayacağı için 1856 tarihinde İran'a savaş açtı. İran'an savaşta yenildi, bu yenilgiye karşı Rusya'nın engel olma gücü yoktu(Kırım Savaşı yeni bitmişti). İran'ın iç siyasetinde İngiltere etkili olmaya başladı. İngiltere, İran'ın Merv şehrine saldırmasını arzulamaktaydı. İngiltere, İran'ı güçlü tutarak, Rusya'nın Hindistan için tehdidini ortadan kaldırmak istiyordu. Fakat, Merv'deki Türkmenler İran'ı yenmeyi başarınca, İngiltere politikasını yeniden gözden geçirmek zorunda kaldı.(Şeyhanlıoğlu, 2008, 64-65.)

Bu aşamada, İngiltere politikalarını Afganistan üzerinden kurmaya başladı. Afgan Emiri Dost Muhammed'i desteklediler. Dost Muhammed, 1863 yılında kuşatma yoluyla Herat'ı teslim aldı. İngiltere bu desteği sayesinde, İran'da iç siyasete ve orduyu etkileme fırsatını eline geçirdi. Bu etki 1919 yılına kadar sürecek bir etkiydi. İngiltere'nin Afganistan ve İran'a tavsiyeleri aralarında anlaşmazlık olmaması yönündeydi ve iki devlette bu tavsiyeyi dikkate aldılar. Dost Muhammed'in ölümünde sonra, Afganistan'da taht kavgaları meydana geldi, Hindistan valisi kazananla ilişki kuracağını belirtmişti. İç savaş şiddetlenmiş, 1865 tarihinde Rusya'nın desteğini alan Efdal Han'ın oğlu Abdurrahman Han Kabil'i ele geçirerek, Afganistan'ın bir bölümüne hakim oldu. Diğer bölgeye ise Şir Ali Han hakimdi. Abdurrahman Han, İngiltere tarafından tanınma isteği, iki tarafında tanınacağı şeklinde cevaplandı. Bu cevap iç savaşı alevlendirdi. İngiltere 1864 yılında Rusya'nın Afganistan'dan uzak durması için bir anlaşma imzaladı. Bu iki tarafta Afganistan'ı tampon bölge olarak gördüğüne işaret eder. Afganistan İç savaşından Abdurrahman başarıyla çıkmıştı. Fakat Afkan kabileleri, güney ve güneydoğu bölgelerinde, İngiliz yönetimine karşı bir isyan etmişlerdi. İngiltere, 19 Eylül 1893 yılında Sir Mortimer Durand'ı Afganistan'a gönderdi. 12 Kasım 1893 tarihli Durand anlaşaması ile Afganistan ile Pakistan sınırı çizildi.

1901 tarihinde Abdurrahman Han vefat etti. Oğlu Habibullah Han tahta geçer geçmez, İngiltere'den bağımsızlık talebinde bulundu. Bu sürecin devamında, 3 Haziran 1919 tarihinde, İngilizler Afganistan'dan çekilmek zorunda kaldı. Ancak Anlaşmanın yapıldığı gün Habibullah bir suikast ile öldürülmüştü. Yerine geçen oğlu Emanullah Han tek taraflı olarak Afganistan'ın bağımsızlığını ilan etti. Afgan-İngiliz savaşları olsa da İngiltere sonunda Afganistan'ın bağımsızlığını kabul etmek zorunda kaldı. 8 Ağustos 1919 Ravalpindi anlaşması ile Afganistan bağımsızlığını kazandı.

Emanullah Han, Sovyetler Birliği ile işbirliği ve dostluk anlaşmasını imzalaması yanında, 1 Mart 1921 tarihinde Türk-Afgan Dostluk ve İşbirliği Antlaşmasını yapar.(Şehnalıoğlu, 2008, 65-68)

Aşağıda çeviriyazımını yaptığımız "Afganistan" isimli metin, Yunan harfli Türkçe olarak yayınlanan "Çocuklar İçin Angeliaforos" süreli yayınının, 1 Mart 1887 tarihli sayısında yayınlanmıştır. Metnin amacı 1838'den süreli yayının yayınlanma tarihi 1887'ye kadar Afganstan'ın durumu hakkında bilgi vermektedir. "Afganistan" isimli metnin ilk önce sadeleştirilmiş çeviriyazımı, ardından da özgün çeviriyazımı verilmiştir. Metnin özgün hali görsel olarak metnin sonunda verilirken, Metnin başında dönemin Afgan Emiri Abdurrahaman'ın görseli verilmiştir.

Kaynak:
Hüseyin Şeyhanlıoğlu, "18. Yüzyıldan Günümüze Kadar Afganistan'ın Jeostratejik Önemi", Avrasya Etüdleri, 34/2008, s. 61-82.
Çocuklar İçin Angeliaforos, 1 Mart 1887.

Afganistan Emiri Abdurrahman Han, Angeliaforos

AFGANİSTAN(ΑΦΓΑΝΙΣΤΑΝ)

Bugünkü gün dünyanın en büyük iki imparatorları Rusya(Ρουσία) ve İngiltere’ninkiler(’Ιγγιλτερρα) olup, Afganistan(’Αφγανισταν) mevkiinin ehemmiyeti bu iki imparatorlukların arasında bulanmasından ileri geliyor. Rusya Afganistan’ın kuzey tarafında, İngiltere ise onun güneyinde hükümet sürmekte olup, onlar birliğe geldiklerinde Afganistan’ın muharebe meydanı olması pek muhtemeldir.

            Bizzat Afganlar cesur ve müstakil bir cins olarak 4 milyondan ibaret iseler de çok defa birbirlerine düşman olan muhtelif kabilelere bölünmüşlerdir. Şimdiki halde, başlıca kabilelerden biri olan Galziler(Γαλζι) Emire asi olmuşlardır. Bu dâhili ihtilaller, Rusya’nın her ne zaman ister ise memlekete daha kolay girmesine sebep olacaktır.

            Şimdiki Emir resmi tasvirde gösterilen Abdurrahman Han(’Άπδ ουρ Ραχμαν Χάν)’dır. Abdurrahman Han’ın dedesi Dost Muhammed(Δόστ Μουχαμμεδ) 1838’den başlayarak, birçok seneler İngilizler ile muharebe ettikten sonra, esir tutulup Hindistan’a(Χινδισταν) götürüldü ve payitahtı İngiliz(’Ίγγλιζ) askerleri tarafından işgal olundu ise de, muharebe gerek nüfusça gerek akçece İngilizlerin üzerine pek pahalı oturdu.

            Kendi hükumetinin son kısmından, Dost Muhammed İngilizler ile dost olup, hükumetini gerek muharebede kendinin cesareti ve gerek diplomatlıkta kendinin hüner ve mahareti sayesinde uzattı ve genişletti.

            Dost Muhammed tam Herat’da(Χερατ) bir fütuhat kazandıktan sonra vefat eyledi. Dede Muhammed yerine şimdiki Emirin amcası Şir Ali(Σίρ ’Αλι) geçip, 1879 da İngilizler ile muharebeye tutuldu ise de, mağlup olup ertesi sene vefat eyledi.

            Şir Ali Han’ın oğlu Yakup Han(Γιακουπ Χάν) onun yerine geçti ise de, Kabil’de(Καπουλ) ikamet eden İngilizlerin general konsülünün katl olunmasına göz yumduğundan, İngiliz ordusu tekrar Kabil üzerine yürüyüp, Yakup Han’ı esir aldılar. Yakup Han yerine eskiden Rusya himayesinde yaşayan şimdiki Emir geçti. Abdurrahman Han kuvvetli ve zekâvetli bir zat olup, kendi hükumet-i tahtından Afganistan hayli ilerlemiş ise de, Rusya Afganistan bağımsızlığına uzun vakit saygı göstereceği şüphelidir. 

 

AFGANİSTAN(ΑΦΓΑΝΙΣΤΑΝ)

Bu günki gün dünyanın en büyük iki imperatorları Rusya(Ρουσία) ve İngilterranınkiler(’Ιγγιλτερρα) olup, Afganistan(’Αφγανισταν) mevkiinin ehemmiyeti bu iki imperatorlıkların arasında bulınmasından ileri geliyor. Rusya Afganistanın şimal tarafında, İngilterra ise anın cenubinda hükümet sürmekte olup, anler birliğe geldiklerinde Afganistanın muharabe meydanı olması pek muhtemel dir.

            Bizzat Afganlar cesur ve müstakil bir cins olarak 4 milyondan ibaret iseler de, çok defa biri birlerine düşmen olan muhtelif kabilelere taksim olunmışlar dır. Şimdiki halde, başlıca kabilelerden biri olan Galzıler(Γαλζι) Emire asi olmuşlar dır. Bu dahili ihtilallar Rusyanın her ne zeman iste ise memlekete daha kolay girmesine sebeb olacak dır.

            Şimdiki Emir resmi tasvirde gösterilen Abd ur Rahman Han(’Άπδ ουρ Ραημαν Χάν) dır. Müşarıleyhin dedesi Dost Muhammed(Δόστ Μουχαμμεδ) 1838den başlayarak, bir çok seneler İngilizler ile muharabe ettikten sonra, müşarileyh esir tutılıp Hindistana(Χινδισταν) götürüldü, ve payitahtı İngiliz(’Ίγγλιζ) asakiri tarafından işgal olundı ise de, muharebe gerek nüfusça gerek akçece İngilizlerin üzerine pek pahalı oturdı.

            Kendi hükümetinin son kısmından, Dost Muhammed İngilizler ile dost olup, hükümetini gerek muharabede kendinin cesareti ve gerek diplomatlıkda kendinin hüner ve mehareti sayesinde temdid ve tesvi eyledi.

            Müşarileyh tamm Heratda bir fütuhat kazandıktan sonra vefat eyledi. Müşarileyhin yerine şimdiki Emirin ammisi Şir Ali(Σίρ ’Αλι) geçip, 1879 da İngilizler ile muharebeye tutuldı ise de, mağlup olup ferdası sene vefat eyledi.

            Müşarileyhin oğlı Yakup Han(Γιακουπ Χάν) anın yerine geçdi ise de, Kapulda ikamet eden İngilizlerin ceneral konsolinin katl olunmasına göz yumdığından, İngiliz ordusu tekrar şehri mezkur üzerine yürüyüp, müşarileyhi esir aldılar. Müşarileyhin yerine mukaddema Rusya himayesinde yaşayan şimdiki Emir geçti. Müşarileyh kuvvetli ve zekavetli bir zat olup, kendi hükümeti tahtından Afganistan hayli tekaddüm etmiş ise de, Rusya Afganistan istiklaliyetine uzun vakit riayet edeceği şüpheli dir.  

Angeliaforos, Afganistan, 1 Mart 1887