ROMA’YA DAİR KARAMANLICA İKİ METİN: KOLEZYUM VE BRİNDİSİ

KOLEZYUM VE BRİNDİSİ

Çeviriyazım ve sadeleştirme

YASİN ÇETİN

Yunan harfli Türkçe(Karamanlıca) yazılmış olan “Kolezyum” ve “Brindisi” isimli metinlerin çeviriyazımını gerçekleştirdik. Kolezyum metni, “Çocuklar İçin Angeliaforos” süreli yayınının, 1 Ekim 1880 tarihli; “Brindisi” metni ise 1 Eylül 1887 tarihli sayısında yayınlanmıştır. Sayıların son sayfasındaki alt kısımdan, süreli yayının “Amerikan Misyonerler Şirketi” tarafından, İstanbul’da Hagop Boyacıyan’ın “Matbaa-ı Aramian” yani Aramyan Matbaası’nda basıldığını öğreniriz.[1] Çocuklara yönelik yayın faaliyetleri 1872 yılında başlayarak, 19. yüzyılın sonuna kadar devam edecektir. Çocuklara yönelik bu yayın faaliyetleri, Yunan harfli Türkçe yanında, Ermenice, Ermeni harfli Türkçe ve Bulgarca olarak da gerçekleştirilmiştir.[2]

Roma’nın Colosseum(Kolezyum) isimli amfitiyatro yapısının yapımına, M.S. 72 yılında T. Flavius Vespasianus(M.S. 69-79) tarafından başlandı; yapının tamamlanması ise M.S. 80 yılında Vespasianus’un oğlu Titus(M.S. 79-81) tarafından tamamlandı.[3] Colosseum yapısı için Flavius hanedanın tarihe attığı bir imza olarak bakılabilir. Roma İmparatorluğu’nu M.S. 69’dan M.S. 96 tarihine kadar yönetmiş olan Flavius hanedanı hükümdarları Vespasianus ve iki oğlu Titus ve Domitianus’dur. Domitianus(81-96) döneminde yapıda bazı değişiklikler yapıldığı bilinmektedir.[4]

İtalya’nın Brindisi kentinde günümüzden 12.000 yıl önce, Paleolitik dönem izlerine rastlanır. Aynı zamanda Roma öncesinde de tarihi gelişmelerin yaşandığı anlaşılmaktadır. Şehrin Roma döneminden bilinen ismi Brundisium’dur. Şehir Roma’nın eline M.Ö. 266 tarihinde geçti; M.Ö. 247 veya 244 tarihlerinde ise bir koloni kuruldu. Appian yolunun Brundisium kentine bağlanması ile Appian yolu 569 kilometreye ulaştı. Şehir limanı, Doğu’ya seyahat için önemli bir konumdaydı ve bölgenin en önemli limanıydı. Hamilcar Barca(Hannibal)’ın Pön Savaşlarında(M.Ö. 3. yy) saldırdığı kentlerden biriydi. Iulius Caesar iç savaşta(M.Ö. 1. yy.) kenti ele geçirerek rakibine karşı üstünlük sağladı. Marcus Antonius ile Octavianus arasındaki mücadelede, M.Ö. 40 yılında Brundisium kentinde bir anlaşma yapıldı, bu anlaşma ile Roma eyaletlerinin paylaşımı yeniden yapıldı. Anlaşma Brundisium anlaşması olarak bilinir. Octavianus, Antonius’a karşı mücadeleyi kazanıp, İmparator Augustus olduğunda, şehirde onuruna zafer tankı inşa edildi. M.Ö. 19 yılında ise Romalı şair Vergilius, Brundisium kentinde vefat etmişti.[5]

 “Çocuklar İçin Angeliaforos” süreli yayınında tarihe atıf yapan bazı metinlerden söz açalım. “Eski Vakitlerde Çocuklar”[6] isimli metinde Antik Yunan ve Roma’daki çocuklar hakkında bilgiler verilir. “On”[7] isimli metinde Antik Mısır’daki Heliopolis(On) kentinin ismi, kentle ilişkili bazı tarihi olaylar, İstanbul’daki Dikilitaş’ın bu şehirden geldiği hakkında bilgi verildikten sonra dikilitaşlar konusundaki bazı kanılara yer verilir. “Hintlilerin Ölülerini Yaktıkları Bir Yer”[8] isimli metinde, Hinduların ve Parsilerin ölü gömme gelenekleri hakkında malumatlar verilir ve metnin sonunda Hristiyanlıkla bir kıyaslanması yapılır. “Parsiler”[9] isimli metinde, Parsilerin İran’dan Hindistan’a göç etmelerinin nedenlerine yer verilir. Ayrıca Parsiler için ateşin kutsallığına değinilir.  “Kadim Asurilerin Yazıları”[10] isimli metinde çiviyazısının çözümü anlatılır ve Kitab-ı Mukaddes anlatısını doğruladığı iddia edilir. “Hettiler”[11] isimli metinde, Kahramanmaraş’ta bulunmuş bir eserden yola çıkılarak, Hititler hakkında bilgi verilmektedir. Dönemin Hititlerin Sami halkı olduğu yanılgısını yansıtan metinlerden birisidir. “Gotoma”[12] isimli metinde, Buddha’nın efsanevi hayatından ve öğretilerinden bahsedilir. “Çarklar Yahut Tekerlekler”[13] isimli metinde, Mısır, Asur, Yunan ve Roma’daki tekerlekli araçlara gönderme yaptıktan sonra bisikletin icadından söz edilir. “Abü’l Hevl”[14] isimli metinde Antik Mısır’ın piramit ve sfenks yapılarından söz edilir. “Ehramlar”[15] isimli metinde Antik Mısır’ın piramitleri hakkında bilgi verilmektedir. “İstanbul’da Vaki At Meydanı”[16] isimli metinde, Sultanahmet meydanında bulunan dikilitaşlar ve yılanlı sütun hakkında bilgi verilmektedir.  “Pantheon”[17] isimli metinde Roma’daki Pantheon yapısının yapımı ve kiliseye dönüşmesi anlatılır. Bazı yazılar ise kısa biyografi niteliğindedir: “Merle D’aubigne”[18], “Cenevre’de Islahat”[19], “Ehl-i Reşattan Olan Galileo Ve Astronomi”[20], “Şekspir”[21], “Martin Luther”[22] .

KOLEZYUM-KOLOSSAION(ΚΟΛΟΣΣΑΙΟΝ)

Görsel: Çocuklar İçin Angeliaforos, 1 Ekim 1880, Kolezyum

            Ecnebi memleketlere gidip itinaya şayan[23] olan yerleri ve binaları se(y)ir ve temaşa[24] etmek ikbal ve fırsatına[25] pek az âdem nail olur, lakin sûretler[26] görmekle ve gazete ve kitaplarda yer alan[27] tarifleri[28] okumakla öyle mahaller hakkında saiki göz ile görmüş gibi malumat elde[29] edebiliriz.

            Yukarıdaki[30] tasvirde gösterilen bina Roma’nın(Ρωμα) en meşhur binalarından biri olan Kolezyum(Κολοσσαῖον)’dur. Bu mükellef binanın inşasına İmparator Vespasianos(ιμπεράτωρ Βεσπασιανος) başlayıp, oğlu Titos(Τίτος) Miladın 80’inci senesinde onu bitirdi[31]. Bu bina taştan ve tuğladan saiki peyzevi[32] yani yumurta şeklinde yapılmıştır. Uzunluğu 615 kadem[33], enliliği 510 kadem ve civarının yüksekliği 164 kademdir. Ortasında 281 kadem uzunlukta ve 176 kadem enliğinde bir meydan vardır. Meydan ile civar arasında olan mesafede biri birinden yüksek olarak sıra sıra oturulacak yerler vardır ve bu yerlerde 80.000 se(y)irci oturup meydanda icra edilen oyunları se(y)ir ve temaşa[34] edebilirlerdi. Roma şehrinin ahalisini eğlendirmek için imparatorlar o meydanda çeşitli[35] oyunlar icra ettirirlerdi. Uzak memleketlerden vahşi canavar getirip yekdiğeri ile kavga ettirirlerdi. Seyyaf(Kılılçlı[36]) adlandırılan[37] bir takım âdemler ekseriya o vahşi hayvanlar ile ve bazen dahi yekdiğeriyle dövüşmeye zorlanırlardı[38] ve ahali bunların dövüştüklerini se(y)ir etmekle hoşnut[39] olurdu.

            Lakin Kolezyum başlıca kadim Hristiyanların zulme uğradıkları[40] bir mahal olduğu yönüyle[41] çok meşhur olmuştur. Bu bina inşa olunduğu vakit Roma ahalisi saiki tamamen[42] putperestti, lakin Hristiyanlık gittikçe putperestler arasında yayıldı[43] ve Roma hükümeti Hristiyanlığı mahvetmek için bütün kuvvetiyle çalıştı. Erkek, kadın ve çocuk binlerce Hristiyanlar Kolezyum meydanına getirilip Hristos’a(Χριστος-İsa) olan imanlarını inkâr etmeye zorlanırlardı[44] ve imanları inkar etmek istemediklerinde kah vahşi canavarlar önüne atılırlar, kah fillerin ayakları altında çiğnetilirler ve kah arslanlar pençesinde parça parça edilirlerdi. Bununlar beraber Hristiyanlık putperestliğe galebe edip[45], Roma hükümeti bir Hristiyan hükümeti oldu ve zulümler son[46] buldu. Kolezyum meydanında telef olan binlerce şehitlerin kanı ile takdis olduğu için mukaddes bir mahal addedilen o meydanda şimdi vakit vakit ruhani ayin ve ibadet icra olunur. Taş ve tuğlası ile başka binalar inşa etmek için Kolezyum’un büyük bir kısmı harap edilmiştir; lakin şimdi artık o binadan taş ve tuğla çıkarmaya müsaade olunmuyor ve Ηalaskârımız Iesus Hristos’a(Χελασκιαρημὴζ Ἰησοῦς Χριστος-Kurtarıcımız İsa) olan imanlarını inkâr etmekten ise binlercesi birlikte olarak ölmeyi tercih eden o sadık Hristiyanların zikrini daim ve baki saklamak için o binanın dahi kalan kısmının birçok asırlar dikkatle muhafaza olunacağına şüphe yoktur.

BRİNDİSİ(ΠΡΙΝΔΙΖΙ)

Görsel: Brindisi’de Appian Yolu ve sütunlar; Çocuklar İçin Angeliaforos, 1 Eylül 1887

İtalya’nın(Ιταλια) güneydoğusunda[47] bulunan[48] deniz sahilinde olan şeh(i)rlerden biri olan Brindisi(Πρινδίζι) kadim Romalılara(Ρομα) Brundusium(Προυνδούζιουμ) namı ile maruftu[49]. Adı zikredilen şehrin[50] tarihi Milattan 267 sene önce[51] Romalılar tarafından zapt olundu ve güzel limanı olup, Adri(y)atik Denizi’nin(Ἀδριατὶκ τενιζινὶν) tam girişinde[52] bulunduğundan[53] onu kendi donanmaları için baş merkez yaptılar[54]. Genellikle[55] şarkta fetih yapmak[56] için donanmalar Brindisi’den hareket ederdi. Keza[57] adı zikredilen şehrin[58] bütün imparatorlukta muhtelif şubeleri ile Güney İtalya’nın hep kısımlarını Roma’ya bağlayarak[59], en meşhur yol olan Appian(Ἄππιαν) yolunun uçlarını göstermek için dikilmişler ise de diğerleri onların bir heykele ait oldukları zannındadırlar.

            Şair Vergilius(Βερκίλιος) tarih-i Milattan 19 sene önce[60] Brindisi’de vefat etti ve vefat ettiği ev hala gösterilmektedir. Hannibal(Ἀννίβας) şehri almak için nafile uğraşlarda[61] bulunduğu gibi, Iulius Kayser(Ἰούλιος Καῖσαρ) dahi kendi rakibi bulunan Pompeius’un(Πομπηϊος) donanmasını limanda muhasaraya almaya muktedir olamadı.

            Sonraları şeh(i)r kendi evvelki ehemmiyetini kayıp eyledi ise de şimdi yine ehemmiyet kazanmaktadır[62]. Brindisi Seniz(Σενὶς ) dağı tüneli içinden geçen demir yolunun uç durağı[63] olup, İngiltere(Ἰγγιλτέρρα) ve Fransa’dan(Φρανσα) şarla yolculuk eden seyyahlar genellikle Brindisi’ye gelip oradan vapur ile Süveyş(Σουὲζ) kanalına giderler. Lakin şimdiki Brindisi şehri kadim Brindisi haline asla iade olunamayacaktır. Hannibal yolundan geçen kervanların yerine demiryolu arabaları, esirler ile suç işlemişlerin[64] içinde kürek çektikleri cenk gemileri yerine büyük vapurlar geçmiş olmakla, yenisi eskisinden iyidir.

---

[1] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Ekim 1880 ve 1 Eylül 1887.

[2] Stelios Irakleous, “The Contents of the Periodical Αγγελιαφορος Τζοτζουκλαρ Ιτζουν. The First Decade(1872-1880)”, Festschrift in Honor of Ioannis P. Theocharidess. Studies on the Ottoman Empire and Turkey, (Ed. Evangelia Balta vd.), İstanbul 2014, s. 155; “Çocuklara İçin Angeliaforos” yayını ayda bir kez çıkarılırken, “Angeliaforos” yayını haftada bir çıkmaktaydı.

[3] Patrick Le Roux, Roma İmparatorluğu Tarihi, (Çev. İsmail Yergüz), Dost, Ankara 2006, s. 24.

[4] V. Diakov-S. Kovalev, İlkçağ Tarihi c. 2, (Çev. Özdemir İnce), Yordam, İstanbul 2011, s. 161-162; Le Roux, a.g.e., s. 25.

[5] Marc Cartwright, “Brundisium”, Ancient History Encyclopedia, https://www.ancient.eu/Brundisium/; Brundisium Anlaşması için bkz. Kevser Taşdöner, “Romalı Triumvir Marcus Antonius’un Anadolu’da Siyasi Düzenlemeleri”, A.Ü. DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 31, sy. 51, Ankara, 2012, s. 216

[6] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Ağustos 1877; Çeviriyazımı için https://yasinetin.blogspot.com/2017/09/eski-vakitlerde-cocuklaryunan-harfli.html.

[7] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Ağustos 1877; Çeviriyazımı için https://yasinetin.blogspot.com/2017/09/misirda-bir-kent-onheliopolisbeyt.html.

[8] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Şubat 1880; Çeviriyazımı için https://yasinetin.blogspot.com/2017/10/hintlilerin-ve-parsilerin-olu-gomme.html.

[9] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Mart 1880; Çeviriyazımı için https://yasinetin.blogspot.com/2018/11/parsiler.html

[10] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Ağustos 1880; Çeviriyaızmı için https://yasinetin.blogspot.com/2017/06/kadim-asurilerin-yazilari-yunan-harfli.html.

[11] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Ağustos 1890; Çeviriyazımı için https://yasinetin.blogspot.com/2018/08/1890-tarihli-bir-metinde-hititler.html.

[12] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Temmuz 1894; Çeviriyazımı için https://yasinetin.blogspot.com/2018/07/gotama-buda-yht.html.

[13] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Eylül 1894; Çeviriyazımı için https://yasinetin.blogspot.com/2018/05/carklar-veyahut-tekerlekleryunan-harfli.html.

[14] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Eylül 1888, https://yasinetin.blogspot.com/2019/11/antik-misir-piramitleri-ve-sfenks.html.

[15] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Temmuz 1887; https://yasinetin.blogspot.com/2019/12/keops-piramidi1887-ve-karamanlica.html.

[16] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Mayıs 1878; https://yasinetin.blogspot.com/2019/12/at-meydani-dikilitas-yilanli-sutun-ve.html.

[17] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Eylül 1889; https://yasinetin.blogspot.com/2019/11/panteon-ve-aziz-meryem-ve-sehitler.html.

[18] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Nisan 1889; https://yasinetin.blogspot.com/2019/10/kilise-tarihcisi-merle-daubigne.html.

[19] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Nisan 1889; https://yasinetin.blogspot.com/2019/11/jean-calvin-ve-kalvinizm.html.

[20] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Kasım 1878; https://yasinetin.blogspot.com/2019/12/galileo-ve-engizisyon-1878.html.

[21] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Eylül 1886; https://yasinetin.blogspot.com/2019/12/shakespaere-hakkinda-bir-yazi1886-ve.html.

[22] Τζοτζουκλαρ Ιτζουν Αγγελιαφορος, 1 Şubat 1874, https://yasinetin.blogspot.com/2019/12/martin-luther.html.

[23] Σαγιάνη ἰτινὰ

[24] σέϊρ ου τεμασὰ  

[25] ικπάλ ου φουρσατηνὰ

[26] “Suret” kelimesi diğer anlamları haricinde “resim” ve “tasvir” anlamlarında da kullanılırdı. Bkz. Kubbealtı.

[27] μουντερὶιτζ ολὰν

[28] ταριφατὴ

[29] κὲσπ

[30] Παλατεκὶ

[31] χιταμὰ κετιρτὶ

[32] πειζεβὶ şeklinde yazılan kelime, yumurta anlamına gelen beyza(veya beyze) kelimesinden gelir. Metnin devamında kelimenin “yumurta şekli”ni anlatmak için kullandığını anlamaktayız. Bkz. Kubbealtı.

[33] Yardanın üçte biri kadar olan, 30, 48 santim veya 12 parmağa eşit İngiliz uzunluk ölçüsü, ayak. Bkz. Kubbealtı.

[34] σέϊρ ου τεμασὰ  

[35] μουτενεββὶ

[36] “Kılıçlı” anlamına gelen kelimenin diğer anlamları “kılıççı, kılıç yapan ve cellât”dır. Bkz. luggat.com.

[37] τεσμιγὲ ὀλουνὰν

[38] ἰτζπὰρ ἐτιλιτλὲρ

[39] μαχζοὺζ

[40] τεαττὶ ολουντουκλαρὴ

[41] τζιχετίϊλε

[42] κιάμιλεν

[43] ἰντισὰρ πουλδοὺ

[44] ἰτζπὰρ ἐτιλιτλὲρ

[45] Galebe etmek, galip gelmek anlamına gelir.

[46] τεαττιγιὰτ χιτὰμ

[47] τζενουβὶ σαρκηντὰ

[48] βακὴ

[49] Maruf bilinen anlamına gelmektedir.

[50] σέχρι μεζκοὺρ

[51] ἀκτὲμ

[52] τάμμ μετχελιντὲ

[53] βακὴ ὀλτουγηντὰν

[54] ἰττιχὰζ ἐττιλὲρ

[55] Ἄλ ἐλ οὐμοὺμ

[56] ἰτζράϊ φιτουχὰτ ἐτμὲκ

[57] κέζαλικ

[58] σέχρι μεζκοὺρ

[59] ράπτ ἐτὶπ

[60] ἀκτὲμ

[61] τζεχτλερτὲ

[62] κέσπι ἐχεμμιγὲτ

[63] μεκιφὶ

[64] μουτζριμλερὶν

Bu çeviriyazım Eskiçağ Araştırmaları Dergisi'nin 18. sayısında yayınlanmıştır.