KÜRTLER 4: TROTTER'E AİT RAPORDA KÜRT NÜFUSU

27 Ocak 1880 tarihli Angeliaforos'un sayısında bulunan "Kürtler ve Kürdistan" metninin çeviriyazınından sonra, İngiltere'nin Erzurum Konsolosu olan Yüzbaşı Henry Trotter'in raporunun Yunan harfli Türkçe olarak yayınlanan bir versiyonunun çeviriyazınına başlamış, 13 Eylül 1880 tarihinde yayınlanan "Kürtler 1"; 20 Eylül 1880 tarihlerinde yayınlanan "Kürtler 2: Sunniler ve Ali'ye Tabi Olanlar(Şiiler)" ve 4 Kasım 1881 tarihinde yayınlanan "Kürtler 3: Mütevattın ve Göçer, Çiftçi ve Çoban Kürtler ile Aşiret Olan ve Olmayan Kürtler" başlıklı kısımların çeviriyazınını gerçekleştirip yayınlamıştık.

11 Kasım 1881 tarihli Angeliaforos sayısında ise Kürtler üzerine Erzurum Konsolosu Yüzbaşı Henry Trotter'in raporunun son kısmı bulunuyor. "Kürtler 4" başlığı ile gördüğümüz metinde "Aşiret Olan ve Olmayan Kürtler" kısmına devam ediliyor. Söz konusu metnin çeviriyazını ile Trotter'in raporunun Kürtler hakkındaki kısmın çeviriyazınını tamamlamış oluyoruz. "Kürtler 4" başlıklı metnin ilk paragrafında Kürt kabileleri arasında sınırların olduğu ve birçok çeşit Kürt topluluğunun varlığından söz edilir. Devamında gelen paragrafta, "Kürt gibi ahmak" deyimi üzerinden Kürtlerin eğitim seviyeleri hakkında bilgi verilir. Okur yazarlığın az olduğu belirtilse de eğitim arzusunun Kürtler arasında yayıldığının gözlediğini söyler. Üçüncü paragrafta, Kürtlerin misafirperver olduğu, bağnaz olmadıkları belirtildikten sonra cismani ve ruhani liderlerinden etkilenerek zulüm ve gaddarlık gösterdiklerinin muharebe alanında görüldüğü, bunun sebebinin muharebe ve intikam hisleri olduğuna işaret edilir. Paragrafın devamında daha önceden Kürtler ve Hristiyanların dost olduğunu, tahrik ve etki ile aralarına bir düşmanlık girdiği söyledikten sonra Trotter, İngiltere'nin emelleri için aradaki husumeti gidermeye çalıştığını beyan eder. Dördüncü paragraftan itibaren Kürtlerin nüfusuna dair dönemin bilgileri verilir. Nüfusa dair bilgilerinin tespitinin zor olduğu belirtildikten sonra Yusuf Paşa'dan edinildiği söylenen Van nüfusuna dair bilgiler verilir. En büyük kabileler denilerek beş madde altında hane ve çadır olarak Kürt aşiretlerine dair sayılar verilir. Sayılan beş topluluk haricinde daha küçük olmak üzere 19 topluluğa kısaca değinilmiştir. Erzurum Rusya Konsolosu'nun verilerine dayanıldığı söylenerek Hakkari yöresindeki Kürt nüfusundan bahsedilir ama bu sayılara seyyar Kürtlerin dahil edilmediği belirtilir. Metnin devamı seyyar Kürtler hakkındadır, bunların hem İran'ı hem de Osmanlı topraklarını kendilerine vatan bellediği belirtildikten sonra bu durumun yarattığı sorunlara eski İngiliz Konsolosundan bir alıntı ile değinilir. Erzurum vilayeti, Mardin, Diyarbakır, Muş ve Bitlis yörelerindeki seyyar Kürtler hakkında bilgiler verilir. Seyyar Kürtlerin toplam sayısına dair bir tahmin yapılır ama gerçek rakamı belirleyecek kadar bilgi sahibi olunmadığının altını çizer. Aşağıda "Kürtler 4" başlıklı metnin çeviriyazınını inceleyebilirsiniz.

***

KÜRTLER 4

Kürt kabileleri arasında farklı farklı sınırlar bulunur. Bir takım süslü ve dâratlı süvariler ile gezen ve öteden beri asilzade tanılıp ecdadından birçok meşhur zatların isimlerini iftihar ile yad eden ve kabileleri tarafından en ziyade riayet u ihtirama mazhar olan mütehayyizandan bed ile fakr u zarurette yaşayan ve gerek hükümet-i mahalliye gerek mütesallit Kürtler yüzünden enva-i zulm u teaddiyata duçar olan ve raya denilen biçarelere varanadek muhtelif sınıflar vardır.

"Kürt gibi ahmak" demek Türkler arasında bir zarb-ı mesel olmuştur, lakin ben Kürtlerin ahmak olduklarını zannetmem. Vaka Kürtlerin ekserisi meariften bîbehre olup okur yazarları azdır; lakin bazen gördüğüm terbiyeli Kürtlerin akl u dirâyetlerine hayrette kalmışım. Mearif arzusu Kürtlere dahi sirâyet etmiştir ve bir kaç ay evvel Van ciheti ıslahatına memur olan komiser yedinde 40000 kadar Kürtlerin 17 nefer rüesası mührleriyle bir mazbata gördüm. Bu mazbata Kürtler kendiler içun mektepler tesisini hükûmet-i seniyeden istidâ ve bu mektepler içun lazım gelen mesarefi kendileri tesviye etmeyi vaat etmekte idiler. Kezâlık mezkûr mazbatada Kürtler kuradan muaf olmak üzere Hristiyanlardan ziyade bedelat-ı askeriye ifasını deruhte etmişler idi.

Kürtler bittabia musâfirperverdirler ve zannımca müteassip değillerdir, lakin sair Müslümanlar gibi Kürtler dahi kendi cismani ve ruhani reislerinden tahrik olunduklarında son derece zulm u gadr edebildikleri muhârebe-i ahire esnasında vuku bulan sû'i hareketlerinden anlaşıldı. Ol sû'i hareketler muharebe ve intikam sebebiyle idi. Zannıma göre kırk sene evvel Kürtler ve Hristiyanlar yekdiğerine daha ziyade dost idiler ve şimdi onlar arasında bulunan husûmet başlıca Türk memurlarının tahrik u tesirinden neşet etmiştir. Her hangi hükûmet tarafından Kürtlerin ızrarı ile Hristiyanların terfi-i haline teşebbüs edilirse, ol husûmetin daha ziyade artmasına sebep olur. Ben Kürtler ile mülakatımda İngiltera devletinin emeli gerek Kürt ve gerek Hristiyan ehalinin rafahı haliyle hüsn-i idarelerinden ibaret olduğunu beyan ile mezkûr husûmeti eksiltmeye çalışmışım.

Memûrin-i Osmaniyenin itimat olunacak istatistikleri olmadığından göçer ve mütevattın Kürtler miktarının takriben olsun tayini çok güçtür. İşbu yaz mevsiminde Van'da bulunduğum sırada Van vilayetinde mütevattın aşiret Kürtlerin hanelerinin yahot çadırlarının miktarını mübeyyin bir cetvelini komiser Yusuf Paşa'dan aldım. Bunların yekûnu 8590 hane yahot çadırdır ve bir çadır altışar nüfus itibarı ile Van vilayetinde 60130 nüfus aşiret Kürtler olup, bunlarda kura-ı askeriye usulü cari değildir.

En büyük kabileler bunlardır;

1. Hartuşi aşireti 2130 haneden ibaret olup bir çok kazalara yayılmıştır.

2. Hayderanlı Abayayi 800 çadır olup Van gölünün şimali şark tarafında sakindirler.

3. Hayderanlı Erdiş ve Adilcevaz 1000 hane olup Van gölünün şimal cihetinde sakindirler.

4. Makuri aşireti 800 çadır olup İran hududunda sakindir.

5. Milan aşireti 450 çadırdır.

Bunlardan mâadâ on dokuz küçük kabileler bulunup, her biri 100 çadırdan 400 çadır kadar tahmin olunur.

Van vilayetinde Müslümanların nüfusu resmi malumata göre 175000 olup, bunların 15000 nüfusu nefsi Van Türkleri hesap olundukta baki kalan 160000 nüfusun 100000 nüfusu aşiret olmayan Kürtleri sayabiliriz. Lakin geçen seneki kaht hasebiyle bunlardan 10000 nüfus kadar telef olduğu tahmin olunur.

Birkaç sene evvel Erzrumda Rusya konsolosu olan M. Yaba salt Hekkiari'de bulunan aşiret Kürtlerini 159600 nüfus hesap etmişdir. Fakat görünür ki mûmâileyh aşiret olan Kürtler ile aşiret olmayan Kürtleri tefrik etmeyerek mezkûr hesabı etmiştir, vaka da aşiret olan ve olmayan Kürtler kolayca tefrik olunmazlar. Seyyar Kürtler bâlâdeki hesap dâhilinde değildirler.

Seyyar Kürtlerin başlıları bunlardır;

Herki aşireti 24000 nüfustan ibaret olup bazen İran'da ve bazen Musul'da kışlar ve yazın Gev(v)er'e yaylaya çıkar. Hartuşi Kürtler 6000 nüfustan ibaret olup yazı Julamerg civarında geçirirler ve Musul'da kışlarlar. Şekak aşiretinin bir kısmı dahi İran'da kışlayıp yazı Van vilayetinde geçirir. Bu sene (yani geçen sene) Başkale'de ol kadar zulm u teaddî icra edenler mezkur aşiretin İranlı kısmı idi.

Kezâlık Şimal cihetinde Bayazıd sancağında Celali aşireti bulunup bunlar kısmen Rusya ve İran ve kısmen Türkia memâlîkinde sakindirler. İngiliz konsolosu mütevaffâ Mr. Teiler on sene evvel şöyle yazmıştır.

"Heman bir kabileden olan Kürtlerin böyle ayrı devletlere mensup olmaları ve İran ile Türkia hududunun katien tayin olunmaması çok defa devleti Osmaniye ve İran beyninde ihtilâfa sebep olur. Bazı kabileler iki memleketi dahi kendi vatanları saydıklarından istedikleri yahot işlerine geldiği vakit yani ya medâr-ı maaş bulmak ve yahot iki memleketten birisinde icra ettikleri habâsatın cezasından kurtulmak içun hududun bazen beri tarafına ve bazen diğer tarafına geçerler. Bunlardan vergi tahsil olunmak istenildikte yahot asker yazılmaya icbar edildiklerinde yahot kabahatta bulunduklarında Türkiada iseler İran'a ve İran'da iseler Türkia'ya hicret ederler. Âsâyiş ve intizam tesisi içun kuvve-i askeriye istîmalinden dahi fâide hasıl olmayor, zira memûrin-i milkiye ve askeriye arasında bulunan rekabet ve nizâ hasebı ile memurini milkiye vazifelerini layığı vech üzere îfâ edemiyorlar."

Erzrum vilâyetinde Bayazıd sancağında bulunan bazı kabileler müstesnâ olarak göçer aşiret bulunmayıp konsolosu bulunduğum dairenin cenup tarafında kışlayan ve yazın şimal cihetindeki dağların yaylalarına çıkan büyük kabileler vardır. Garp tarafında Kiki aşireti 1000, Milli aşireti 1000 çadır ve Karakeçi aşiretleri vardır. Bu Kürtler Kürtlerin alelekser sâkin oldukları dağlar ile Arapların sâkin oldukları sahra arasında bulunan Araplara tâbidirler. Şark cihetinde ve Merdin'in cenup tarafında dağların eteklerine kadar Bedevi Araplar vardır, yani 1000 çadırı olan Tai aşireti ve Şemar aşireti vardır. Diyarbekir'in şark tarafında Tigris vadisinde Rajkotanlı aşireti 500 çadır, Pençınarlı aşireti 1000 çadır ve Selivanlı aşireti 500 çadır olup, bunlar Tigris(Bişeri) taraflarında kışlarlar ve Sasun ve Muş taraflarına (Bitlis vilayeti) yaylaya çıkarlar. Daha ziyade şark cihetinde Cezire civarında 150 haneden 800 hane kadar bazı seyyar aşiretler vardır.

Seyyar Kürtlerin Cümlesi 100000 nüfustan ziyade tahmin olunur, lakin şimdiki az ve nâtemam malumatımız sahih miktarı beyan etmeye gayr-ı kâfidirler.